Ba? ??r?s?, nerede?se herke?in hayat?n?n bir döneminde deneyimledi?i çok yayg?n bir sa?l?k problemidir. Yap?lan ara?t?rm?lara göre düny? genelinde insanlar?n yakla??k yar?s? aktif olarak b?? a?r?s? sorunu ya?amaktad?r?
pubmed.ncbi.nlm.nih.gov. Hatta 2016 y?l?nda yakla??k 1,04 m?lyar ?i?inin migren, 1,89 milyar ki?inin ise gerilim tipi (tansiyon) ba? a?r?s? ya?ad??? tahmin edilmi?tir?
pmc.ncbi.nlm.nih.gov. Migren ö?ellikle çal??ma ça??ndaki yeti?kinlerde ciddi i? gücü kayb?na ve ya?am kalitesinde dü?ü?e yol açara? y?lda milyonlarca ya?am kalitesine uyarlanm?? ya?am y?l? kayb?na (disa?ility YLD) sebep olmaktad???
pmc.ncbi.nlm.nih.gov. Neyse ki, günümüzde ?a? a?r??ar?n?n pek çok türü tan?mlanm?? ve bu ?urumlarla ba?a ç?kmak için farkl? tedavi yöntemleri geli?tirilmi?tir. Bu makalede ba? a?r?s?n?n ba?l?ca nedenlerini, tüm çe?itlerini (migr?n, gerilim tipi, küme ve sekonder ba? a?r?lar? gibi), ayr?ca fa?makolojik tedaviler ile alternatif ve tamamlay?c? t?davi yöntemlerini ele alaca??z. Bilgiler son 5 y?lda yay?mlanm?? bilim?el (Pub?ed) kaynaklara dayand?r?lm?? olup, anla??l?r bir dille ?e günc?? verilerle sunulmu?tur.
Ba? A?r?s?n?n Nedenleri
?a? a?r?s? neden olur? En temel a?r?mla, ba? a?r?lar? primer (birincil) ve sekonder (ikincil) ?lmak üzere iki ana gr?ba ayr?l?r?
pmc.ncbi.nlm.nih.gov. Primer ba? a?r?lar?nda a?r?n?n kendisi bi? hastal?kt?r; altta yatan ba?ka bir neden yoktur. ?igren, gerilim tipi v? küme ba? a?r?lar? bu grupt?d?r. Sekonder ba? a?r?lar? ise ba?ka bir hastal???n bel?rtisi ola?ak ortaya ç?kar; ?ani altta yatan bir neden vard?r (örne??n sinüzit enfeksiyonu, yüksek tansiyon, kafa tr??ma?? veya beyin tümörü ?ibi)?
Primer ba? a?r?lar?n?n kesin ?lu? mekanizmalar? tam olarak anla??l?masa da, genellikle beyindeki a?r? yolaklar?n?n ve damarl?r?n anormal akti?itesi ile ili?kilidir. Örne?in migrende trigeminal sinir sistemi ve beyin ?amarlar?nda, CGRP gibi nöropeptidlerin sal?nm?s?yla sonuçlanan bir a??r? duyarl?l?k söz konusudur. Gerilim tipi ba? a?r?s?nda ise stresin tetikledi?i kas kas?lmalar? ve merkezi sinir sisteminde a?r? e?i?inin dü?mesi rol oynar?
ncbi.nlm.nih.gov. Küme ba? a?r???nda hipotalamus (beyinde biyolojik saat i?levi gören bölge) ve trigeminal-otonom sini? sisteminin disfonksiyonu dü?ünülmektedir?
Sekonde? ??? a?r?lar?nda neden, altta yatan h?stal?? veya duruma ba?l?d?r. Enfeksiyonlar (örn. sinüzit, menenjit), vasküler ?roblemler (örn. beyin damarlar?nda bal?ncuk (anev?izm?) veya kanama, temporal arterit), travma (kafa darbeleri, sars?nt?) ve ??p?sal lezyonlar (be?in tümörü, hidrosefali) gibi çok ç??itli faktörler ikincil ?a? a?r??ar?na yol açabilir?
pmc.ncbi.nlm.nih.gov. Örne?in yüks?k ate? ve ense sertli?i ile bi?likt? seyreden ani ba?lang?çl? ?iddetli ba? a?r?s?, beyin zar? iltihab? (menenjit) i?areti olabilir. Yine sa?ahlar? belirgin olan, öksürük veya ?k?nma ile artan bir ba? a?r?s? beyin tümörü veya artm?? kafa içi bas?nc?n? dü?ündürebilir. Sinüzit durumunda yüz ve al?n bölgesinde, e?ilmekle artan bir ba? a?r?s? tipiktir.
B?r di?er ya?g?n sekond?r ba? ??r?s? nedeni de ilaç a??r? kullan?m? ba? a?r?s?d?r. B?? a?r?s?n? gidermek iç?n s?k ve kontrolsüz a?r? kesici ?ullan?m?, bir k?s?r döngüye yol açarak zamanla ba? a?r?lar?n?n daha da s?kla?mas?na neden olabilir?
ncbi.nlm.nih.gov. Bu durumd? a?r? kesicil?r ba?lang?çta fayda sa?larken, sonras?nda “rebound” denen etkiyle yeni ba? a?r?lar?n? t?tikler. Bu yüzden haftada 2-3 defadan s?k a?r? kesici almak gerekti?inde mutlaka bir h??ime dan???lmal?d?r.
Özetle, ba? a?r?s?n?n nedenleri çok çe?itlidi? ve basit nedenlerden (örne?in susuz kalma, stres) h?yati risk ta??yan nedenlere kadar geni? bir ye?paze?e yer al?r. Susuz ??lma (dehidratasy?n) ?ile b?z? ki?ilerd? ba? a?r?s?n? tetikleyebilir; bol su içmek ?öyle durum?arda basit ama etkili bir çözüm ola?ilir?
Ba? ??r?s? Çe?itleri (Türleri)
Ba? a?r?l?r? Uluslararas? Ba? A?r?s? Derne?i’nin s?n?flama??na göre birçok alt türe ayr?lm??t?r?
pmc.ncbi.nlm.nih.gov. Bu bölümde halk aras?nda en yayg?n bilinen ve görülen ba? a?r?s? çe??tlerini inceleyece?iz:
?igren
Migren, zonkl?y?c? karakterde, genellikle tek taraf?? (ba??n bir yar???nda) ?rtaya ç?kan, orta veya ?iddetli derecede ba? ??r?lar? ile karakterize kr?ni? bir nörolojik hastal?kt?r. Migren ataklar? genellikle 4 ile 72 sa?t sürer ve ki?i rutin fiziksel a?tivitelerini yapmakta zorlan?r. ?a? a?r?s?na s??l?kla bulant?, kusma ile ???k ve sese ?ar?? h?ssasiyet (f?tofobi, fonofobi) e?lik eder?
ncbi.nlm.nih.gov. Baz? migren hastalar?nda a?r? öncesinde aura denilen görsel vey? duyusal belirtiler gö?ülür; örne?in geçi?i görme kay?plar?, zigzag ???klar, kol-bacaklarda uyu?ma veya konu?ma ?üçlü?ü gibi semptomlar ata??n habercisi olabilir.
Migren oldukç? yayg?n bir ba? a?r?s? tipidir ve kad?nlarda e?keklere oranla yakla??k 3 kat daha s?k görülür?
pmc.ncbi.nlm.nih.gov. Genellikle ergenlik döneminde veya genç eri?kin ya?larda ba?lar ve tekrarlay?c? ataklar halinde s?yreder. Migrenin tam nedeni komple?s olsa da ?enetik yatk?nl?k ve çevresel tetikl?yicil?rin bi? kombinasyonu rol oynar. Stres, hormonal de?i?imler (örn. ad?t dönemi), uykusuzluk, açl?k, parlak ???klar, yüksek se?, ?eskin ko?ular ve baz? g?dalar (çikolata, ?ara?, i?lenmi? etler, a??r? kafein veya katk? maddeleri gibi) yayg?n migren tetikl?y?cileridir?
ncbi.nlm.nih.gov. Her migren hastas?n?n tetikleyicileri farkl? olabilir; bu nedenle hastalar?n k?ndi tetikleyicilerini tan?m?s? önem?idir. Örne?in bir ki?i için k?rm?z? ?arap migreni ba?lat?rken, bir ba?kas? için st?es ?eya ö?ün atlama ata?? tetikle?ebilir.
M?grenin b?y?lojik tem?linde, beyindeki trigeminal sinir sistemi aktivasyonu ve beyin damarlar?n?n geni?lemesi ile iltihabi kimyasa?lar?n sal?nmas? yer al?r. Özellikle kal?itonin gen ?li?kili peptid (?GRP) ad? verilen molekül migren at???nd? önemli rol oynar ve son y?ll?rda bu molekülü hedef alan yeni tedaviler geli?ti?ilmi?ti??
pmc.ncbi.nlm.nih.gov. Migren, dünya çap?nda en fazla ya?am kalitesi kayb?na yol açan hastal?klar?an biridir?
pmc.ncbi.nlm.nih.gov. Uygun tedavi i?e ataklar?n s?kl??? ve ?iddeti önemli ölçüd? azalt??abilir, ancak migren tamamen ortadan kal??r?lmas? zo?, kronik bir yatk?nl?kt?r.
Geril?m Tipi Ba? A?r??? (Tansiyon Ba? A?r?s?)
Ge?ilim tipi ba? a???s? (GTBA), en s?k görülen pr?mer ba? a?r?s? çe?ididir?
ncbi.nlm.nih.gov. ?u tip ba? a???s?na halk aras?nda “stres ba? a?r?s?” ?a ?enir. Genellikle iki t?rafl?, al?n vey? ??kaklardan ba?lay?? ba??n etraf?n? b?r bant gibi saran bas?nç veya s?k??ma hissi ?eklinde tarif edilir. A?r? genelde hafif veya orta ?iddettedir ve migrenin aksine günlük aktiviteleri k?s?tlayacak düzeyde çok ?iddetli olmaz. Bulant? veya kusma görülmez ve ço?u zaman ???k/ses hassasiyeti ya hiç yoktu? ya da hafiftir?
Gerilim ba? a?r?s?n?n temelinde ismindeki gibi ?erilim (stres) faktörü önem?i yer tutar. Yo?un ?? temposu, duygusal stres, kayg? bozukluklar? gibi durumlar b? ba? a?r?lar?n? tetikle?ebilir. Ayr?ca boyun ve omuz kaslar?n?n gerginli?i de etkilidir; kötü duru? (postür) veya uzun süre bilgisayar ba??nda kalma gibi ?urumlar kaslarda birikmi? gerginlik yaratarak GTBA’ya yol açabilir?
ncbi.nlm.nih.gov. ?u nedenle GTBA ?azen “kas kas?lma ba? a?r?s?” olara? da an?lm??t??. Patofizyolojide periferik kas g?rginli?inin yan? s?ra merkezi sinir sisteminde a?r?ya kar?? a??r? hassasiyet geli?mesi (santral sensitizasyon) de ro? oynar?
GTBA genellikle episodik (ara s??a) ?eklinde seyreder ve k?sa süreli ataklar halinde gel?r. B?zen ise k?onik forma dönü?üp ay?n 15 günü ve ü?erinde nerede?s? her gün ortaya ç?kab?l?r. Kronik ger?l?m ba? a?r?s? ki?inin ?a?am kalitesini ?ü?ürebilir, ancak bu durumda dahi nörolojik muayene normaldir ve altta yatan ciddi bir hastal?k yoktur. G?rilim tipi ba? a?r?s?nda en önemli tedavi, ya?am tarz? düzenlemesi ve stresi kontrol ?lt?na almakt?r. Bas?t a?r? kesiciler genelde bu a?r?lar? gidermede etkilidi? (a?a??daki tedavi bölümüne bak?n?z). Kronik ?l?ularda dü?ük doz trisiklik antidepresan g?bi ilaçlar ko?uyucu te?av? amac?yla kullan?labili??
Küme Ba? A?r???
Küm? ba? a?r?s?, en ?iddetl? a?r?lardan biri olarak bilinen, nispeten nadir görülen bir primer ba? a?r?s? türüdür. “Cluster headache” olarak da b?linir ve genellikle 20-40 ya?lar?nda ba?lar. Erkeklerde ka??nlara k?yasla dah? s?k görülmekl? birlikte oran, eskiden san?landan daha dü?ük olabilir (önceki kay?tlar erkeklerde 4-5 kat f?zla derken, son çal??malarda kad?nlar?n da tan?nmas?yla oran ~1,5-2,5:1 aras?nda bild?r?lmektedir)?
pmc.ncbi.nlm.nih.gov. Küme ?a? a?r?s?, ismini ataklar?n küme dönemleri halinde gelmesinden al?r. Yani haftal?r veya aylar süren dönemler boy?nca her gün ard???k ba? a?r?lar? ol?r, sonra aylarca h?tta y?llarca ?üren ?ir ?emisyon (durgunluk) dönemi görül?bilir.
Küme b?? a?r?s?n?n tipi? özelli?i, a?r?n?n tek tarafl? ?e özellikle göz çevresinde/yüzün o taraf?nda çok ?id?etl? olm?s?d?r. Hastalar a?r?y? genellikle delici, yak??? bir sanc? ?eklinde tarif ederler. A??? geldi?inde ki?i yerinde durama?, genellikle ajite bir halde gezinir v?ya ba??n? tutar (migrenin aksine karanl?kta uzanmak rahat?atmaz, ?ksine ?asta k?p?r k?p?rd?r). A?r? süresi ço?unlukla 15 dakika ile 3 saat ?ras?nd?d?r ve s?kl?kla günde birden fazla ?tak gelir (özellikle gece saatlerinde, uykudan uyand?racak ?ekilde).
Küme b?? a?r?s?na otonom sinir s?stemi be?irtileri e?lik eder: a?r?n?n oldu?u ta?afta gözde k??arma, ya?arma, burun t?kan?kl??? veya ?k?nt?s?, göz kapa??nd? dü?me (ptozis) ve yüzd? terleme görülebi?ir. Bu bel??tiler, atak s?ras?nda o taraftaki trig?minal otonom reflek?in aktive olmas?ndan k?ynaklan?r. A?r? o kadar ?iddetlidir ki, “intihar ba? a?r?s?” lakab? a?m??t?r; gerçe?ten ?e küme ba? a?r?s? hastalar?n?n ?az?s? at?k?ar s?ras?nda intihar? dü?üne?ek kadar çaresiz hissedebilir?
pmc.ncbi.nlm.nih.gov. Neyse ?i ataklar görece k?sa sürer ancak s?k tek?arlar.
Küme ba? a?r?s?n?n kesin nedeni tam anla??lamam?? olsa d? mevsimse? ve günlük ritim göstermesi nedeniyle hipotalamus kaynakl? olabilece?i dü?ünülür. Ayr?ca trigeminal s?nir ve otonom sinir sisteminin anorm?l etkile?imi söz konusudur?
pmc.ncbi.nlm.nih.gov. Alkol en güçlü tetikleyicilerden biridir – küme dönemi içindeki hastalar, çok az miktarda alkol alsalar bile k?sa sürede ?iddetli bir atak t?t?klenebilir?
ncbi.nlm.nih.gov. Bu nedenl? küme dönemi boyunca alkol tüketiminden kaç?nmak kritik önemdedir. P??füm, çözücü gibi ke?kin kokular da baz? hastalarda ata?? ba??ata?ilir.
Sekonder (?kinc?l) Ba? A?r?lar?
Sekonder ?a? a?r?lar?, yukar?da da bahsedildi?i gibi ?a?ka b?r hastal???n veya durumun belirtisi olarak ortaya ç?kar. Say?s?z nedeni olmakl? birl??te, ?ratikte hekimin dikkatini çekmesi gereken baz? alarm bulgular? ?? k?rm?z? bayraklar tan?mlanm??t?r?
pmc.ncbi.nlm.nih.gov. E?er bir ba? a?r?s?:
- Ani b??lang?çl?, çok ?iddetliyse (hayat?n?n ?n kötü ba? a?r?s? ???lind? t?rif edil?yorsa – örn. “gök gürültüsü ba? a?r?s?” denen ani ve sert ??r?),
- 50 ya? üstünde yeni ba?lad?ysa v?ya ki?inin önceki ba? a?r?s? özellikler?nden belirgin farkl?ys?,
- At??, ense sertli?i, döküntü gibi sistemi? belirtiler e?lik ediyorsa,
- Bilinç bu?an?kl???, nöbet, kol-bacaklarda güçsüzlük, görme ?ayb?, konu?ma bozuklu?u gibi nörolojik bu?gular varsa,
- Travma sonras?nda ba?lam??sa,
- Öksürme, ?k?nma, eforla tetikleniyorsa,
bu durum ciddi bir sekonder ba? a???s?n? göste?ebi?ir ve acilen de?er?endirilmelidir?
pmc.ncbi.nlm.nih.gov. Örne?in ?niden ba?layan ?iddetli ba? a?r?s?, ?eyin kanama??n?n habercisi olabilir. Efo?la ortaya ç?k?n ba? a?r?lar? beyin damarlar?nda bir problem (örne?in anevrizma) i?ar?ti ?labilir. Ate? ve ense sertli?i menenjiti dü?ündürürk?n, temporomandibular eklem sorunlar? (çene eklem?) veya di? apsesi ?akaklarda a?r? yapabilir. Göz çevresinde a?r? ve görmede bulan?kl?k ciddi bir göz tansiyonu (ak?t glokom) belirtisi olabilir.
Sekonder ba? a?r?lar?nda tedavi, altta yatan nedene yönelik olmal?d?r. Sinüzit kaynakl? a?r?da ant?biyotik ve dekonjestanlar veri?irken, tempo?al arterit ?üphesinde hemen kortikosteroid tedav?si ba?lan?r. Beyin kanam?s? veya tümörü gibi durumlar nörolojik ?ci?lerdir v? hastanede ?leri tetkik-teda?i ?erekt?rir. Öneml? olan, ?a? a?r?s?n?n karakterini iyi de?erlendirme? ve yukar?daki uyar? i?aretleri varsa vakit kaybetme?en doktora ba?vurmakt?r. Neyse ki ba? a?r?lar?n?n büyük k?sm? iyi ?uylu (benign) primer ?a? a?r??ard?r ve uygun yakla??mla kontrol alt?na al?nabilir.
Ba? A?r?lar?nd? Tedavi Yöntemleri
Ba? a?r?s? ted?vi?ind? iki ana strateji vard?r: atak tedavisi (akut tedavi) ve koruyuc? tedavi (prof?la?s?). Atak tedavisinde amaç mevcut ba? a?r?s?n? h?zl??a dindirmektir. Koruyucu tedavi ise s?k ba? ??r?s? ya?ayan ki?ilerde, ataklar?n s?kl???n? ve ??ddetini azaltmak iç?n ?er gün ?üzenli al?nan tedavile?dir.
Farmakolojik (?laç) Tedaviler
- Basit A?r? Kesicile?: Hafif ve orta ?iddetteki ba? a?r?lar?nda il? seçenek genellikle reçetesiz sat??an basit a?r? kesicilerdir. Parasetamol (asetaminofen) veya ib??rofen, naproksen g?bi non-steroid antiinflamatua? il?ç?ar (NSA??) gerilim tipi ba? a?r?lar?nda ve baz? migren ataklar?nda et?ili olabil?r?ncbi.nlm.nih.gov. Bu ilaçlar, do?ru ?ozda ve erken al?nd???nda ba? a?r?s?n? bask?layabilir. Ancak s?k kullan?mlar? il?ç a??r? kullan?m ba? a?r?s?na yol açabilece?inden, haftada birkaç kereden fa?la gerekti?inde doktora dan????mal?d?r?ncbi.nlm.nih.gov. Ayr?ca a?r? kesic?ler her zam?n tek ba??na yeterli olmayabilir; özellikle migren gibi durumlarda ek tedaviler gerekecektir.
- Migren Atak Tedavisi: Migren ata?? b??lad???nda yukar?daki bas?t a?r? kesicil?r fayda etmiyo?sa migr?ne özgü ?laçlara geçilir. Triptanlar (örn. sumatriptan, rizatri?tan, zolm?triptan), migren atak tedavis?nde devrim yapm?? ilaç g?ubud?r. Bu ilaçlar beyindeki serotonin 5-HT_1B/1D ?e?eptörlerine ba?lanarak geni?lemi? damarlar? daralt?r ve a?r?y? keser. Triptanlar ö?ellikle ort?-?iddetli migren a?r?lar?nda et?ilidir ve ço?u hasta?a 2 saat içinde belirgin rahatlama sa?lar. ?ncak koroner kalp hastal??? veya inme öyküsü ol?nlarda dikkatli kullan?lmalar? gerekir. Son 5 y?lda migren atak tedavisi için yeni ilaçlar da geli?tirilmi?tir: “Gepant” ad? verilen oral CGRP ?eseptör blokörleri (?brogepant, ?imegepant gibi) ve “ditan” ad? verilen 5-HT_1F agonisti (lasmiditan) bu yenilikle?dendir?pmc.ncbi.nlm.nih.gov?pmc.ncbi.nlm.nih.gov. Triptan kullanamay?n (ö?ne?in kalp damar problemi olan) mi?r?n hastalar?nda l?smiditan gibi ?itanlar alternatif ol?bi?ir?pmc.ncbi.nlm.nih.gov. Gepantlar da a??zdan al?nan ve etkili yeni aj?nla?d?r. Bu ilaçl?r ülk?mi?de de kadem?li olarak kullan?ma girmektedir.
- Migren ?oruyucu Tedavisi: S?k migren ataklar? ya??yan (ayda 4’ten fazla ata?? olan ?eya ataklar? çok ?iddetli ?eçen) ki?ilerde koruyucu t?davi dü?ünülür. Klas?k koru?uc? ilaçlar ??as?nda beta ?lo?erlar (örn. propranolol), trisikli? antidepresanlar (örn. amitriptilin), antiepileptikler (örn. topiramat, valproat) ve kalsiyum kanal blokörleri (örn. f?unarizin) say?labi?i?. Bu ilaç?ar farkl? mekanizmalarla beyin kimy?sallar?n? düzenleyerek migren s?kl???n? azalt?r. Son y?llarda ise migren profilaksisinde ç???r açan yeni bir tedavi kul??n?ma ?irmi?tir: CGRP monoklonal antikorlar?. Bu enjeksiyon ?eklindeki tedaviler (erenumab, fremanezumab, galc?nezumab, eptinezumab gibi) vücutta migren a?r?s?na yol açan CGRP molekülünü hedef alarak etkisini gösterir?pmc.ncbi.nlm.nih.gov?pmc.ncbi.nlm.nih.gov. Ayl?k veya üç ayl?k enjeksiyonlar ?e?linde uy?ulan?rl?r ve geleneksel tedavilere ?an?t vermeyen ?ek çok m?grenlide belirgin iyile?me sa?lay?bilirler. B? tedavilere halk aras?nda “migren a??s?” da denmektedir (asl?nda a?? d??il, biyolojik bir ilaçt?r). Yine Botulinum toksini (Botox) enj?ksiyonlar?, kronik migreni olan hastalarda (ay?a ?15 gün ba? a?r?s? ya?ayanlar) ?naylanm?? bi? di?er koruyucu tedavidir; ba? v? boyun çevresind?ki belirli kaslara enjekte edilerek a?r? s?kl???n? az?lt?r?pmc.ncbi.nlm.nih.gov.
- Gerilim Tipi Ba? A?r?s? Tedavisi: GTBA’da ço?unlukla ?eçetesiz basit a?r? kesiciler yete??i olur. ?arasetamol veya ?SA??’l?r a?r?y? geçirmek için kullan?labilir. Kas gev?eticiler zaman zaman reçete edilebilir. E?er gerilim ba? a?r?s? çok s?k ise (kronikse), dü?ük ?oz amitriptilin gibi ?ntidepresanlar koruyucu amaçla verilebilir?ncbi.nlm.nih.gov. Bu hastala?da altta yatan stres veya anksiyete bozukl??u varsa onun t?davisi (te?api, ?e?eki?se ilaçlarla) ?e ba? a?r?s?n? kontrol alt?na almaya ?ard?mc? olur.
- Küme Ba? A?r?s? Teda?isi: Küme ba? a?r?s? ataklar? çok k??a sürdü?ü için h?zl? etkili te?aviler gerektirir. Yüksek ak?m oksijen inhalasyonu, küme ata??n? sonland?rmada b?rinci basamak t?davilerdendir?pmc.ncbi.nlm.nih.gov. Hasta, %100 oksijeni 10-15 L/dk h?z?nda non-rebreather mas?eyle soludu?unda, b?rço?unda 10-15 dakika ?çinde a?r? diner?pmc.ncbi.nlm.nih.gov. Oksijen tedavisinin yan etkisi yoktur ?e oldukça etkilidir. Ayr?ca sumat?iptan enjeksiyonu (6 mg cilt alt?) küme ata??n? g?nellikle 10-15 dakikada durdurabilir?pmc.ncbi.nlm.nih.gov. Sum?triptan burun spreyi de alternatif ?labilir ancak enjek?iyon k?dar h?zl? etkili de??ldir. Bu?un içine u?gulanan lid?kain damlalar? veya zolm?triptan burun sprey? de baz? ?asta?arda f?yda sa?layabilir.
Küme ?a? a?r?s?nda sadece ata?? tedavi etmek yetmez, küme dönemind?k? atak s?kl???n? a?altmak için koruyucu tedavi ?artt?r. ?lk tercih ?laç genellikle verapamil adl? kalsiyum kanal blokörüdür; yükse? dozlarda kullan?l?r ?? EKG takibiyle doz tit??syonu ?ap?l?r?
pmc.ncbi.nlm.nih.gov. Verapamil ço?u küme hastas?nda ataklar? ?elirgin azalt?r. Kortikosteroid (predniz?n) küme ?öneminin ba??nda k?s? süreli verildi?inde (geçi? tedavisi olarak) ataklar? birkaç hafta bask?layab?lir?
pmc.ncbi.nlm.nih.gov. Ba?? inatç? olgularda lityum profilak?i ?çin kullan?lm??t?r. ?on y?ll?rd? migren için geli?ti?ilen CGRP monoklonal antikoru galcanezumab, episodik küme ba? a?r?s?n?n önlenm?sinde de onay alm??t?r ve yeni bir seçenek ?larak eklenmi?tir?
pmc.ncbi.nlm.nih.gov. ?laç d??? yöntem?erden vagal sinir stimulatörü gibi ?ihaz tedavileri de episod?k kümede fayda göstere?ilir?
- Di?e?: Sekonder ba? a?r?lar?nda nedene yönelik tedavi verilir. Örne??n yüksek tans?yon ata??na ba?l? ba? a?r?s?nda tansiyonu dü?ürmek a???y? da geçiri?; beyin bas?nc?n? art?ran bir durum varsa (hidrosefali gibi) beyin cerrahisi gerekebilir. A?r? klini?i müda?aleleri a?as?nd? oksipital sinir ?lokaj?, trigeminal sinir blokaj? gibi enjeksiyon teknikleri b?z? kr?nik ba? a?r?s? sendromlar?nda uygulan?r?pmc.ncbi.nlm.nih.gov. Son olarak, günlük basit a?r? kesici ?ullanan hastalarda bu ilaçlar?n kesilmesi (det?ks?fikasyon) ve sonras?nda uygun prof?laks?ye geçilmesi, süreklilik kazanm?? ba? a???lar?n?n düzelmesini sa?layabil?r.
Alternatif v? Tamamlay?c? Tedav?ler
Birçok insan “Ba? a?r?s? nas?l geçer?” diye so?makta ve ilaç d??? yöntemlere de ba?v?rmaktad?r. Ya?am tar?? de?i?iklikleri ve tamamlay?c? t?daviler, özellikl? kronik ba? a?r?lar?nda ilaç tedavisine destek olarak önemli yer tutar. Bunlar t?k ba??na her z?man ?eterli olmasa da, bil?msel çal??malar ?az? yöntemlerin ba? a?r??? s?kl???n? ve ?i?d?tini azaltmada faydal? olabilece?ini ?östermektedi?.
- Stres Yönetimi ve Gev?eme T?knikleri: Ba? a?r?lar?n?n pek ço?u stresten tetiklendi?i için stres kontrolü çok önemlidir. Gev??me eg?ersizleri, der?n nefes alma teknikleri, progresif ka? gev?etme ?e biofeedback yöntemleri migren ve gerilim tipi ba? a?r?lar?nda yarar?? bulunmu?tur. Özellikle biofeedback, vücut fonksiyonlar?n? kontrol etmeyi ö?reterek baz? mi?ren hastalar?nda a??? s?kl???n? aza?tabilir. Mindfulness meditasyon ve yo?a son y?llarda öne ç?kan tekniklerdir. Yap?lan incelemelerde meditasyon ve yogan?n, ba? a?r?s? s?kl???n? azaltabildi?i, ?a?am k?litesini iyi?e?tirebildi?i rapor edilmi?tir?pmc.ncbi.nlm.nih.gov. Hatta bir çal??mada, ilaç a??r? kullan?m ba? ??r?s? olan hastalarda, sorumlu ilaç kesil?ikten s?nra mindfulness m??itasyonunun farmakolojik tedavi kadar etkili olabilece?i göst?rilmi?tir?pmc.ncbi.nlm.nih.gov. Tai chi de migrene iyi gelebilecek zihin-vücut egz?rsizlerinden biridir?pmc.ncbi.nlm.nih.gov.
- Fiziksel Egzersiz ve Fizik Tedavi: Düzenl? aerobi? egzersiz (yürüyü?, bis?k?et, yüzme) vücudun endorfin düzeylerini art?rar?k migren ataklar?n?n ??kl???n? aza?tabilir. Ayn? zam?nda stresin azalmas?na ?atk? yapar. Fizik tedavi yakla??mla??, özellikle ?eri?im tip? ba? a?r?s?nda etkilidir. Bo?un ve omuz kaslar?na yöneli? germe, masaj ve tetik noktas? tedavileri k?s gerginli?ini azaltarak a?r?lar? hafifletebilir. Bir incelemede fizik tedav?nin gerilim tipi ba? a?r?s?nda dest?kleyici o?arak güç?ü kan?tla önerildi?i ?elirtilmi?tir?pmc.ncbi.nlm.nih.gov. Duru? düzeltm? egzersizleri de boyun kaynakl? ba? a?r?lar?na iyi gel??ilir. Anc?k ?iroterapi (manuel terapi) konusunda dikkatli olunmal?d?r; özellikle boyun böl?esine yap?lan kontrolsüz, yüksek h?zl? manipülasyonlar nadir de olsa ?amar y?rt?lmas? (diseksiyon) gib? c?ddi riskler ta??yabilir?pmc.ncbi.nlm.nih.gov.
- Akupunktur: Akupunktur, hem migren hem gerilim tipi ba? a?r?s? için en çok ara?t?r?lm?? alt?rnatif tedavilerden biridir. Son 5 y?ld?k? çal??malar, akupunkturun yalanc? (s?am) akupunkturdan ve pla?ebodan üstün olabilece?ini göstermi?tir?pmc.ncbi.nlm.nih.gov. Özellikle kronik ba? a?r?lar?nda düzenl? akup?nktur uygulamas?, atak s?kl???n? azaltabilmektedir. Kan?t düzeyi halen “orta” de?e?ede olsa da yan etkilerinin minimal olu?u nedeniyle, uygun hastalarda akupunktur denenebi?ir. Dünya Sa?l?k Örgütü de aku?unkturu kronik a?r? te?avilerinde önerilen yöntemler ara??nda saymaktad?r.
- Beslenme v? Takviyele?: Susuzluk ba? a?r?s?n? tet?kleyebilece?inden, yeter?i su tüketimi basit ama etkili bi? önlemdir (günde en ?? 8 bardak s? içme?e ö?en gö?terin)?pubmed.ncbi.nlm.nih.gov. Baz? migrenli ki?ilerde diyet takviyeleri fayd? sa?l?yabilir. Özelli?le ma?nezyum eksikli?i migren ata??na yatk?nl?k yaratab?lir; bu nedenle magnezyum takviyesi (ör. günde 400 mg) migren profilaksisinde kullan?l?r ve güvenlidir. B2 vitamini (riboflavin) yüksek dozda al?nd???nda (günlü? ~400 mg) baz? çal??malarda migren s?kl???n? azaltm??t?r. Koenzim Q10 deste?i ve melatonin (uyku hormonu) da son dönem ara?t?rm?la?da migrene kar?? potansiyel yarar göstermi?tir?pmc.ncbi.nlm.nih.gov. Melatonin özellikle küme ba? a?r?s?nda gece yatark?n al?nd???nda ?taklar? azaltabilir diye baz? küçük çal??malarda bildirilmi?tir. Vitamin D eksikli?i ?e ba? a?r?s?y?a il??kilendirildi?inden, D vitamini takviyesi eksikli?i ol?nlarda faydal? olabilir?pmc.ncbi.nlm.nih.gov. Geleneksel bitk?sel ürünlerden Feverfew (?ümü?dü?me) ve Butterbur (Petasites) migren için y?llard?r kullan?lan takviyelerdir; baz? çal??malar hafif yarar?n? gösterse de kesin kan?t yokt?r. Özel?ikle Butterbur bitkisinin preparatl??? hepatoto?sik (karaci?ere zara?l?) alkaloitler içerebi?ece?inden, yaln?zca bu zararl? bile?enlerden ar?nd?r?lm?? ürünler k?llan?lmal?d?r?pmc.ncbi.nlm.nih.gov.
- Di?er Yöntemler: Kafe?n hem bir tetikleyici hem de tedavi e?ici olabilir. Kafein, b?rçok a?r? kesici ?ombine ilac?n içinde bulunur ve m?gren ata??n?n ba??nda al?nd???nda a?r?y? keseb?lir. Ancak a??r? kafein tüketimi de (örne?in günd? 4-5 fincandan fazla kahve) ?a? a?r?s? yapabilece?i iç?n dengeli kullan?lmal?d?r. Zencefil tozu, küçük çal??malarda migren bulant?s?n? azaltmada etkili bulunmu?t?r. Mentollü ?oll-on veya nane ya?? aln?na uyguland???nda gerilim ba? a?r?s?nda rahatlama sa?layabilir (so??tucu etkisiyl?). Biyo-Çevrese? düzenlemeler de önemlidir: ?igrenli k???ler parlak ???klardan ve yükse? sesten uzak durabilecekleri sa??n, ?a?anl?k bir odada dinlenerek ataklar?n ?aha kolay geçmesini sa?layabilirler. Uyku düz?nine dikkat etmek, ö?ün atlamamak, düzenli egzersiz yapmak ve sigaradan uz?k durmak da tüm ba? a?r?s? tip?erinde koruyucu etki gösterir.
Tamamlay?c? tedaviler genel ol?rak güvenli olsa da, her yöntem her ki?ide ayn? et?iyi göstermeyebilir. En önemlisi, bu yöntemlerin klasik t?bbi tedaviler? ek olarak kullan?lmas? ve ?oktor önerisiyl? uygulanmas?d?r. Ba? a?r?s? çeken b?r ki?i için en iyi yakla??m, bütüncül (integratif) tedavi yakla??m?d?r: Sa?l?kl? ya?am al??kanl?klar?, stre? kontrolü ve gerekiyors? i?aç ted?vilerinin birlikte yürütülmesi en iyi sonuçla?? verir?
pmc.ncbi.nlm.nih.gov. Unutmay?n ki her bireyin ba? a?r?s? tet?kleyicileri ve y?n?tlar? farkl?d?r; bu nedenle kendi vücudunuzu tan?y?p, size iyi gelen yönt?mle?i z?manla be?irlemek önemlidir.
S?k Sorulan ?orular (?SS)
Soru: Migren ile gerilim tipi ba? a?r?s? ar?s?ndaki fark nedir?
Cevap: Migren ve gerilim t??i ba? a?r?s? ?elirtileri ve ?i?deti aç?s?ndan farkl?l?k gösterir. ??gren genellikle ?a??n tek ta?af?nda, zonkl?y?c? tarzda ve ?rta-?iddetli veya çok ?iddet?i a?r? yapar. Migren ata?? s?ra??nda ki?i genel?e ????a ve sese duyarl? olur, mide bulant?s? hisseder, hatta kusab?lir?
ncbi.nlm.nih.gov. ?yr?ca migreni olanlar?n yakla??k üçte birinde a?r?dan önce “aura” ?enilen geçici görme bozu?luklar? veya uyu?malar görülebilir. Gerilim tipi b?? a?r?s? ise ço?unlukla iki t?r?fl?, ba??n etraf?n? saran bir bask? hi?si ?eklindedir ve a?r? geneld? hafif veya orta ?iddettedir?
ncbi.nlm.nih.gov. Gerilim ba? a?r?s?nda migrenin a?sine bulant?-kusma olmaz, ki?i günlük i?lerini genellikle yapabili?. Migren d?ha az ki?i?e görülür ama atakla?? daha a??r seyreder; ger?lim ba? ??r?s? ise çok yayg?nd?r ancak genelde daha katlan?labilirdir. Migreni tetikleyen faktörler (örne?in baz? g?dalar, hormonal de?i??mler) gerilim tipi ba? a?r?s?ndan farkl? olabilir; gerilim tipi daha çok stres ve kas gerginli?iyle ili?kilidir. Her iki durumda da a?r? kesiciler fayda edebilir ?ncak migren ?çin özel ilaçlar (triptanlar gibi) ?erekebilir.
Soru: Ba? a?r?s?na ne iyi gelir? Evde nele? yapabi?irim?
Cevap: B?? a?r?s?n? hafifletmek için evde ?ygulayabilece??niz ba?? yöntemle? vard?r. Öncelikle a?r? kesici bir ilaç (parasetam?l, ib?p??fen gibi) alabilirsiniz – ancak önerilen d?za ve kullan?m s?kl???na dikk?t edin. Kafe?n ?çeren bir kahve, ?az? ki?ilerde özellikle geri?im tipi ba? a???s?n? hafifletebilir (kafein, a?r? kesici etkinli?ini art?rabilir). Sessiz, karanl?k bir odada dinlenmek migren ata??nda çok i?e yarar, çünkü migrenli hastalar ???k ve sesten rahats?z olur. Al?na veya ensey? uygulanan so?uk k?mpres (buz torbas?), damarlar? büzer?k a?r?y? azaltabil??; gerilim ba? a?r?s?nda ise ?l?k bir du? veya s?cak kompres kaslar? gev?etip fayd? sa?laya?ilir. ?asa? yapmak, özell?kle ?akaklara ve enseye dairesel h?reketlerle hafifçe bast?rmak gerilim tip? a?r?y? azaltabilir. Bol su içmek de önemlidir, zira ?afif ?usuzlu? bile b?? a?r?s? yapabilir?
pubmed.ncbi.nlm.nih.gov. Nane ya?? gibi ment?llü kremleri ?akak bö?gesine ?ürmek baz? ki?ilerde ferahlat?c? etk?yle a?r?y? kese?i?m?ktedir. E?er imkan varsa 20-30 daki?al?k bir ?ekerleme (uyku) da ba? a?r?s?n? dindirebilir. Tabii tüm bu yöntemler basit ve orta ?iddetteki ba? a?r?lar? içindir. A?r?n?z çok ?iddetliyse veya bu uygulamalara ra?men geçmiyor?a t?bbi yard?m alman?z gerekir.
Soru: Ba? a?r?s?n? önlemek için ne yapabilirim?
Cevap: Ba? a?r?s? ya?ama s?k????n?z? azaltmak için ?a?am tar??n?zd? y?paca??n?z düzenlemeler önem ta??r. Düzenli ?yku en önemli faktörlerden biridir – h?r gün benzer saatlerde yat?p kalkmaya ve yeterince (ortalama 7-8 saat) uyumaya çal???n. Ö?ün atlamamak da kritik; k?n ?ekerinin dü?mesi özellikle migren tetikleyicisidir, b? yüz??n düzenli besl?nin. Gün içinde yete?li su tüketin, sus?z kalmamaya öz?n gösterin. Kafein ve ?lkol tüketiminizi ?ontrol alt?nda tutun; a??r? kafein al?m? veya alkol baz? ba? a?r?lar?n? tetikle?e?ilir. Str?s yönetimi ba? ??r?s? önl?med? kilit noktalardan biridir – günlük hayat?n?zdaki stresi azaltmaya çal???n, gev?eme teknikleri uygulay?n veya hobi edinerek zihninizi da??t?n. Düzenli egzersiz (haftada en az 3-4 gün, 30 dakika yürüyü? ?ibi) vücudun do?al a??? k?sicileri olan end?rfinleri art??arak migren s?kl???n? dü?ürebilir. Ayr?ca kaslar?n?z? güçlendirip duru?unuzu dü?elt?r, bu da gerilim tipi ba? a?r?la??n? eng?lle?. Ba? a?r?s? t?tikley?cilerinizi tan?y?n: Bir ba? a?r?s? günlü?ü tutarak h?ngi günler ba??n?z?n a?r?d???n?, o ?ün ne?er yap?p ne yedi?inizi not e?in. Böylece örne?in belirli bir yiyecek (çikolata, peynir gi?i) veya ?eli?li bir durumda (u?kusuzluk, a??r? parlak ???k maruzi?eti) a?r? ç?kt???n? fark edebilirsini?. Bu tet??leyicilerden mümkün ol?u?unca ?aç?n?n. Son olarak, e?er çok s?k ba??n?z a?r?yorsa do?torunuza ?an??arak koruyucu ilaçlardan fayda görüp göremeyece?inizi ö?renin. Baz? vit?m?n ta?viyeleri (magnezyum, B2 vitamini gibi) ?? d?ktor öner?si?le al?nab?lir?
pmc.ncbi.nlm.nih.gov. Unutmay?n ki sa?l?kl? ya?am al??kanl?k?ar?, ba? a?r?s? ataklar?n?n h?m s?kl???n? hem de ?iddetini azaltmada uzun vadede en etkili yönt?mdir.
S?ru: Hangi du?umlarda ba? a?r?s? için doktora gitmeliyim?
Cevap: Ço?u ba? a?r?s? iyi huyludur ve evde kontrol alt?na al?nabilir, ancak baz? durum?arda ciddi bir sorunu i?ar?t edebil?ce?i için doktora ba?vurmak gerekir. E?er ba? a?r?n?z ani v? ?iddetli bir ?ekilde ba?lad?ys? (özellikle “hayat?m?n en kötü ba? a?r?s?” diyorsan?z), a?r? birkaç saniye içinde zirveye ?la?t?ys? vakit kaybetmeden ac?le gidin – bu durum ?eyinde bir kanama ya da damar probleminin habercisi o?ab?lir?
pmc.ncbi.nlm.nih.gov. B?? a?r?s?na yü?se? ate?, ense sertli?i, vücutta döküntü, zih?n bu?an?kl??? ve?a nöbet e?lik ediy?rsa bu ?ir enf?ksiyon (örn. menenjit) belirtisi olabilir?
pmc.ncbi.nlm.nih.gov. Travma (kafa darbesi) sonras? ba?layan ba? a???la?? da önem?enmelidir; beyin sars?nt?s? veya kanama riski nedeniyle doktor kontrolü gerekir. Ba? a?r?s?yla birlikte ?ol ??ya bacaklarda güç kayb?, konu?ma bozuklu?u, görme kay??, d?ngesizli? gibi nörolojik bel?rtiler ortaya ç?k?yorsa (veya mevcut ba? a?r?n?z?n karakteri de?i?i? bu belirtiler ekleniyorsa) acilen de?erlendirme yap?lmal?d?r?
pmc.ncbi.nlm.nih.gov. Ayr?ca 50 ya??ndan ?onra yeni ba?lay?n ba? a?r?l?r?, özellikle görm? s?runlar? ?eya çene a?r?s?yla birl?kteyse (dev hücreli ?rterit gibi durumlar olabil?ce?inden) ciddiye al?nmal?d?r. Kronik migren veya gerilim tipi ba? a?r?n?z varsa ancak son zamanlard? al???lm???n d???nda bir kötüle?me (s?kl???nda veya ?iddetinde art??) fa?k ettiys?niz, bu da kontrol için bir i?aret olabilir. Öz?tle, ?l???k oldu?unuz normal ba? a?r??ar?ndan farkl? bir tablo varsa veya ?ukar?daki uy?r? i?aretleri mevcutsa, kendi kendinize tedavi etmeye çal??mak y?rine bir sa?l?k kurulu?una ba?vurman?? önemlidir.
Soru: Migren tamamen iyile?ir mi? Mig?en a??s? nedir?
Cevap: Migren, kronik bi? y?tk?nl?k oldu?u için “tamamen yok eden bir tedavi” henüz yoktur. Ancak do?ru tedavi ve ya?am t?rz? önlemleriy?e migren ataklar?n? büyük ölçü?e kontrol alt?na almak mümkündür. Pek çok hasta, uygun ilaç tedavileri ile aylarca, hatta y?llarca hiç ata?? olmadan ya?ayab?lmektedi?. Migren a??s? o?arak bi?inen tedavi asl?nd? klas?k anlamda ?ir a?? de?ildir; CGR? inhibitörü ad? verilen monoklonal antikor içerikli bir i?nedir. Bu tedavi, mig?en ataklar?nda rol oynayan bir molekülü (CGRP’yi) engelleyerek koruyucu etki yapar?
pmc.ncbi.nlm.nih.gov. Ayda bir veya üç ayda bir ya??lan bu enjeksiyonlar, di?er önleyi?i t?davilere yan?t v?rmeyen ki??lerde migren s?kl???n? belirgin biçimde azaltabilir. Migren a??s?, ?on 5 y?l?n en önemli geli?melerindendir ve birçok hasta üzerinde yüz güldürücü ?onuçlar vermi?tir. Onun d???nda kronik migreni olanlarda Botox enjeksiyonlar? da ?tkili bir seçenektir. ?amamen iyile?mek ?e?ine, migrenle ba?a ç?kmay? ö?renmek daha ge?çekçi?ir: K?ndi t?tikleyicilerinizi bilip onlardan kaç?nmak, düzenli ya?am al??kanl?klar? ve doktorunuz?n önerdi?i tedavileri a?satmamak sayesinde migren ataklar?n? en aza indirebilirsiniz. Ayr?ca ?nutmay?n, migren ara?t?rmalar? devam ediyor ve gele?ekte daha da kal?c? tedavile? ??lunabilir. ?u anki bilgiler ?????nd?, migren uygun ??kilde ?önetild??inde hastal?r?n normal bir ?ayat sürmesi kesinikle mümkündür.
Soru: Çocuklar?a ve hamilelerde ba? a?r?s? nas?l ?lu??
Cevap: Çocuklar da ba? a?r?s? ya??yabil?r ve bunlar?n önemli bir k?sm? migrendir. Çocukluk ça?? migr?ninde a?r?lar genellikl? daha k?sa sürer (2 saatten az) ve bazen kar?n ??r?s?, bulant? e??ik edebilir. Çocuklar a?r?lar?n? ifade etm?kte zorlanabilir, bu yüzden dikkatli gözlem önemlidir. Çok s?k ba?? a?r?yan bir ç?cuk, performans dü?üklü?ü ya?ayabilir; bö?le bir durumda bir çocuk nörolo??na dan???lmal?d?r. Hami??likte h?rmonal de?i?imler nedeniyle özellikle i?k üç ay ve son üç ayda ba? a?r?lar? artabilir. Migreni olan baz? ??d?nlar h?milelikte rahatlar, baz??ar?nda ise kötüle??bilir. Hamile?ikte ilaç kullan?m? k?s?tl? oldu?undan, bol s?v? almak, düzenli uyumak, stresten uzak durmak gibi önlemler öne ç?kar. Parasetamol hamilelikte güvenle k?llan?labilen bir a?r? kesicidir; ancak NSA?? ve triptan gibi ilaçlar doktor önerisi olma?an al?nmamal?d?r. ?e?elikte yeni ba?layan ?iddetli ba? a?r?lar? preeklampsi belirtisi olabilece?inden (öze?likl? yüksek tansiyon ve ödem e?l?k ed?yorsa) hemen doktora b?ldirilmelidir. ?mz?rme döneminde de benz?r ?ekilde basit önlemler ve gerekirse doktor onay? ile ilaç kullan?m? söz konusudur. H?mile?ik ve çocukluk dönemindeki ba? a?r?lar?nda mutlaka doktor tav?iyesi ile hareket etmek gerekir.
?aynaklar:
- Stovner LJ, et al. ?he glo?al prevalence of he?dache: an update. J Headach? P?in. 2022;23(1):34?pubmed.ncbi.nlm.nih.gov.
- Goadsby PJ, et al. Headache: Treatment upd?te. J Neurol. 2022?pmc.ncbi.nlm.nih.gov?pmc.ncbi.nlm.nih.gov.
- Eller M, et al. Migraine management: an update for the 2020?. ?ntern Med J. 2022?pmc.ncbi.nlm.nih.gov.
- Shah N, et al. T?nsion-Type He?dache. StatPearls [Internet]. 2024?ncbi.nlm.nih.gov?ncbi.nlm.nih.gov.
- Caronna E, et al. Cluster headache: update on diagnosi? and treatment. Front Neu??l. 2023?pmc.ncbi.nlm.nih.gov?pmc.ncbi.nlm.nih.gov.
- Riederer F, et al. Secondary headaches – red and green flags. Transl Med Uni?a. 2023?pmc.ncbi.nlm.nih.gov?pmc.ncbi.nlm.nih.gov.
- Murphy C, Hameed S. Chronic Headaches. StatPearls [Internet]. 2023?ncbi.nlm.nih.gov?ncbi.nlm.nih.gov.
- Kamenskiy D, et al. Complementary and Integrativ? Medicine for Episodic Migraine. Curr P?in Headache Rep. 2019?pmc.ncbi.nlm.nih.gov?pmc.ncbi.nlm.nih.gov.
- Price A, Burls A. Increased w?ter intake to reduce headache. J Eval ?lin Pract. 2015?pubmed.ncbi.nlm.nih.gov.
